Een ander belangrijk element is de mogelijkheid om risicoloos te mogen falen, met andere woorden, falen moet niet genadeloos worden afgestraft. Zo mag je in veel spellen een level opnieuw beginnen als je af bent. Dit lijkt op ‘blijven zitten’ in het onderwijs, maar daar is de afstand te groot.

Falen als verrijking van je kennis en kunde
Productief falen wil zeggen dat je niet alleen de mogelijkheid krijgt om te falen, maar ook om er iets van te leren en dat toe te passen in je nieuwe poging. Falen kan in het huidige onderwijssysteem. Je kunt een onvoldoende halen en door middel van compensatie van een ander, hoger cijfer, toch slagen. Je kunt een oefening helemaal fout doen, de antwoorden overnemen bij het nakijken en doorgaan met de volgende opdracht. Dit is allebei echter niet productief. Met productief falen voel je dat je poging, of deze nu lukt of niet, altijd bijdraagt aan de verrijking van je kennis en kunde en dat je later een nieuwe kans krijgt om je kennis en kunde te laten overhoren.

In spellen is het productief falen vaak al ingebouwd in het concept dat je speelt. In de nieuwste Mario game op de Nintendo Switch, Super Mario Odyssey, zal je zelfs helemaal niet meer ‘game over’ kunnen gaan. De kunst bij het ontwerpen van een spel of les is niet het falen zelf. Dat gebeurt vrijwel automatisch. Er moet een omgeving worden gecreëerd waarbij je zonder groot risico kunt falen en als je faalt, hoe je hier effectief van kunt leren. Een belangrijke eigenschap van een gamer is niet voor niets dat hij leert door te experimenteren. Je gaat niet alles vooruitdenken. Je hebt een idee, dat pas je toe en je kijkt naar het effect. Een gamer doet dat omdat hij weet dat hij van een mislukking leert en het daarna opnieuw kan proberen, zonder dat het hem veel tijd of energie kost. De gamer gaat niet theoretiseren om daarna in één poging te slagen.

Slecht spelontwerp
Als een spel die ruimte niet biedt zie je meteen de frustratie. Er is een berucht NES-spel, Dragon’s Lair, waarbij bijna alles wat je aanraakt je in een keer doodmaakt. Je hebt een levensmeter, maar die is praktisch nutteloos. Je krijgt geen kans om te leren door te falen (ironisch genoeg zit er weinig logica in het spel en je zal moeten leren door te proberen). Het is belangrijk voor leerlingen om een gevoel te hebben van veilig te kunnen leren. Veilig betekent zonder ernstige gevolgen kunnen experimenteren. Veel leerlingen denken dat je in een leerproces niet mag falen, of dat het geen onderdeel is van leren.


[let op, grof taalgebruik]

Voorbeeld uit het onderwijs
In een onderwijssysteem is dit niet altijd even makkelijk te implementeren. Je zit vast aan een tijdpad van een jaar en de stof moet vaak vóór een gecoördineerd proefwerk af zijn. In mijn klas 1 heb ik het volgende systeem. Leerlingen maken een overhoring waar ze Nederlandse zinnetjes moeten vertalen naar het Engels. Deze overhoring valt binnen een gamification systeem waarbij ze geen cijfer maar punten halen voor hun overhoring. Leerlingen kunnen woordjes ‘kopen’ voor punten. Dit zijn minder punten dan dat ik zou aftrekken bij het nakijken. Ik kijk de overhoring na, maar geef alleen aan wat fout is. De leerlingen krijgen hun overhoring de volgende les terug en moeten dan zelf de goede antwoorden vinden en opschrijven. Ze maken een apart lijstje van woorden en grammatica die ze voor het proefwerk nog moeten leren. Ik neem de blaadjes dan een tweede keer in. Wanneer een leerling degelijk commentaar bij zijn of haar fouten heeft gezet, krijgen ze bonuspunten op hun overhoring. Ik geef het blaadje dan weer terug met de opgaven erbij. Leerlingen die desondanks slecht scoren kunnen binnen het puntensysteem extra oefeningen maken om de verloren punten in te halen. Ja, er valt tijdens de overhoring wat te verliezen, maar het is te compenseren door hard werken en inzichten te verwerven via andere wegen.

Ook voor de betere leerling
Productief falen is ook van belang voor ‘goede’ leerlingen. Ook zij leren in het traditionele systeem dat risico nemen betekent risico lopen om een lager cijfer te halen. Het is een beknotting van de creativiteit. Het is dus beter om de makkelijke weg te kiezen in plaats van de meer uitdagender. De vrijheid om te mogen falen moet een standaard onderdeel zijn in het leerproces, goed geïntegreerd in het curriculum. Bij het ontwerpen van een les, serie lessen of curriculum moet worden nagedacht over wat er gebeurt als een leerling faalt en hoe falen kan bijdragen aan de motivatie om verder te leren. In spellen is dit een standaard vraagstuk en zorgt ervoor dat spelers ondanks dat ze al twintig keer in dezelfde afgrond zijn gestort, het toch weer opnieuw gaan proberen.

Valkuil
Een valkuil van productief falen is dat leerlingen een oefening net zo vaak proberen totdat ze de antwoorden kennen en dus niet inzicht verwerven. Je kunt dit voorkomen door digitaal een vragenpool aan te maken waar leerlingen elke keer weer andere vragen voorgeschoteld krijgen. Het moet efficiënter zijn om de tijd te nemen de stof te bestuderen, dan alle opgaven uit je hoofd te leren. Daarom dat “oefenen en herhalen” nauw verbonden is met productief falen.

Conclusie
Productief falen is belangrijk in het leerproces. Door de vrijheid te geven om te experimenteren zonder (grote) gevolgen, stimuleer je creativiteit en versterk je het zelfvertrouwen van een leerling. Productief falen wil niet alleen zeggen dat je moet kunnen falen, maar ook dat je de ruimte en tijd krijgt om van je falen te leren en het opnieuw te mogen proberen. De uitdaging in het huidige onderwijssysteem is de grenzen te bepalen van het ‘opnieuw proberen’ en het voorkomen van het leren van antwoorden in plaats van het verwerven van kennis.

Een video die veel inzicht geeft in hoe goede video games werken is de onderstaande over Megaman. De Megaman spellen staan over het algemeen bekend als degelijke games waar er goed is nagedacht over het spelontwerp. Het is zeker de moeite waard de volledige twintig minuten van deze video te bekijken om te zien hoe een spel als Megaman een speler leert hoe je het spel speelt (als je alleen tijd hebt voor een ‘snack’, kijk van 06:00-12:00).

:
[let op, grof taalgebruik]